İŞ BANKASI DEYİP GEÇMEYİN!
Dün kaldığımız yerden devam edelim. İş Bankasına tekrar döneriz de, şu İtibar-ı Milli ve Afyon Terakki bankaları işi önemli..
İtibar-ı Milli Bankası 1917’de İttihat ve Terakki Cemiyeti öncülüğünde İttihatçı liderlerin yanı sıra dönemin önde gelen Osmanlı bürokratları, sanayicileri ve tüccarlarının da katılımı ile kuruldu. Kurucular arasında Talat Paşa (Dönemin Sadrazamı ve İttihat ve Terakki'nin önde gelen isimlerinden), Cemal Paşa (Bahriye Nazırı) Mehmed Cavid Bey (Dönemin Maliye Nazırı ve önemli bir ekonomi yöneticisi / Dönme). Adının “İtibar-ı Milli” olduğuna bakmayın, Kimi İngiliz yanlısı, kimi Fransız, kimi Almancı.. İtibar-ı Milli Bankası’nın gayesi neydi: “Osmanlı ekonomisini yabancı sermayenin etkisinden kurtarmak, yerli ve milli sermayeyi desteklemek ve milli bir finans sistemi oluşturmaktı”. 1918’de Osmanlı’nın 1. Dünya Savaşı’ndan yenik çıkması ve İttihat ve Terakki’nin dağılması ile birlikte bankanın faaliyetleri aksadı. 1919’da fiilen faaliyetlerini durdurdu ve tasfiye sürecine girdi. Daha sonra, 1927 yılında bankanın Anadolu’daki bazı finansal varlıkları Türkiye İş Bankası’na devredildi ve zamanla tasfiye edildi.
İş Bankasını kuran akıllılar arasında da sadece İngiliz’ci, Fransız’cı, Almancı’sı değil, daha fazlası vardı, Rusçu’su, Amerikan’cısı, İtalyan’cısı..
İtibar-ı Milli Bankası’nın kurucuları ve yöneticileri Malta'ya sürgün edildi. Sürgün edilenlerin bazıları şunlar: Mehmed Cavid Bey (Maliye Nazırı ve Osmanlı ekonomisinin en önemli isimlerinden biri. Aynı zamanda İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin önde gelen isimlerinden). Doktor Nazım Bey (İttihat ve Terakki’nin lider kadrosundan, bankanın kuruluş sürecinde etkili olan isimlerden). Kara Kemal Bey (Osmanlı’da milli ekonomi fikrinin önemli savunucularından). Rıza Tevfik (Bölükbaşı), Ziya Gökalp Vd.. Mustafa Kemal, Malta ya sürgüne gönderilenlerden banka ile ilişkisi olanlardan bankadaki hisselerini İş Bankasına devri konusunda muvakatname imzalayanların geri dönüşünü sağladı. Malta Sürgünü 1919-1921 yılları arasında, Osmanlı'nın önde gelen 100'den fazla ismini kapsıyordu. 1921 yılında Ankara Hükümeti'nin girişimleriyle Malta'daki sürgünler serbest bırakıldı. Mehmed Cavid Bey ve Kara Kemal Bey, daha sonra Cumhuriyet’in ilk yıllarında idam edildi..
Afyon Terakki Bankası’na gelince, bu bankayı, Malta sürgününden dönenler tekrar bir araya gelip, kendi aile sermayelerini birleştirip kurdular. Kurucular arasında İttihat Terakkinin şeyhi (aynı zamanda Fevzi Çakmak’ın da şeyhi) olan Küçük Hüseyin efendi de vardı. (Hani şu Yahudi iş adamı Üzeyir Garih’in mezarı başında öldürülen şeyh). Afyon Terakki Bankasının öncül’ü olan Terakki Servet Osmaniyesi” de 1910’da Afyon’da “yerli sermayeyi güçlendirmek ve bölgesel ekonomik kalkınmayı desteklemek gayesiyle” kurulmuştu. 1917’de İstanbul’da Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası kurulunca faaliyetlerini yavaşlatmıştı. İlk kuruluşunda açıkladıkları gaye “Yabancı sermayeli bankalara karşı yerli tüccar, çiftçi ve sanayicileri desteklemek, ülke genelindeki ekonomik faaliyetleri finanse etmek” şeklindeydi. Zaten Afyon Servet-i Osmani’nin kurucularının hemen hemen tamamı İttihat Terakki’nin yerel temsilcisi. Bankanın kesin sermayesi hakkında kesin bir bilgi yok. 26 Ağustos 1924 ‘de İş Bankası kurulacak, Afyon Servet-i Osmani bankası daha sonra 1926 yılında "Afyon Terakki Servet Bankası T.A.Ş." adını alacaktır. Malta sürgünleri geri dönüp İtibar-ı Milli’nin bir kısım ortakları bu bankaya ortak olup adını da “Afyon Terakki Bankası”na çevirince, Mustafa Kemal, bunların kamudan zimmetlerine geçirdikleri paralarla bu bankada sermaye tezyidine gittikleri iddiası ile, bu bankaya da el koyacak ve elde edilen para ve emlaki İş Bankasına aktaracaktır. Bu banka hakkında 1926 yılında her hisse “50 liralık altın hisse” karşılığı kurulmuştur. Bu da bir hissenin 8-10 Cumhuriyet altınına karşılık geldiği söylenebilir.
Tekrar İş Bankası’na dönecek olursak, 250.000 lirası ödenmiş 1 milyon lira sermaye ile 26 Ağustos 1924'te tek şube olarak kurulan İş Bankası, 8 kişilik bir kadro ile çalışmaya başlamıştı. Zaten kısa süre içinde de, bilinen kaynaklardan sermayenin tamamı karşılanmış oldu. İş Bankası gerçeğinin tam olarak ortaya çıkartılması için bankanın dış kredi kaynakları ve içeride kimlere hangi şartlarla, ne için ve hangi ölçüde kaynak aktarıldığının da tebsiti gerekir.
Hindistan Hilafet Merkezi, Mısır ve Özbekistan’dan gelen paralardan da söz ediliyor. Önce gelen paralar ve bu paraların nerelere harcandığının bir dökümünün çıkartılması gerek. Çünkü bu kaynaktan bankaya sermaye olarak yatırılan paranın dışında, birilerinin adına mevduat olarak yatırılmış olması da sözkonusu. Bu ve benzeri soruların cevaplanması gerekir.
İş Bankası, şeker, cam, dokuma sektörlerinde yer almış, maden, liman, kömür işletmeleri gibi çok çeşitli alanlarda iştiraklere girişmiştir. 1927 yılında İtibar-ı Milli Bankası ile birleşmesinin ardından sermayesini 4 milyona yükseltmiştir. Bugün genel olarak sermaye yapısı 3 bloktan oluşmaktadır: Türkiye İş Bankası AŞ Mensupları Munzam Sosyal Güvenlik ve Yardımlaşma Sandığı Vakfı: 37,26; Halka açık pay: 34,65; Mustafa Kemal’in üzerinde gözüken hisseler (Cumhuriyet Halk Partisi): 28,09
Bugüne kadar Mustafa Kemalin hisseleri 2 kez CHP'den alınıp hazineye devredildi, ancak daha sonra tekrar CHP'ye geçti. 14 Aralık 1953'te Demokrat Parti döneminde çıkarılan 6195 sayılı yasa ile CHP'nin mallarına el kondu ve bankadaki hisseleri hazineye verildi. CHP'nin başvurusu üzerine Anayasa Mahkemesi, 11 Ekim 1963 tarihli ve 963/124 sayılı kararıyla söz konusu kanunu iptal etti. 12 Eylül Darbesi'nden sonra 16 Ekim 1981'de kabul edilen 2533 sayılı yasayla CHP dahil tüm siyasi partiler kapatıldı. Bu nedenle banka hisseleri bir kez daha hazineye devredildi. 1992'de kapatılan siyasi partilerin yeniden kurulmasının önü açılınca CHP de yeniden açıldı. 1992-1997 yılları arasında banka hisseleri CHP ve hazine tarafından birlikte temsil edildi, bu tarihten sonra Yargıtay kararıyla yeniden tamamen CHP'ye geçti. Bu işlemlerin de ciddi bir şekilde incelenmesi gerekir.
Bir İşbank kuruluşu olan İş Yatırım Menkul Değerler AŞ, yatırım danışmanlığı, kurumsal finansman, portföy yönetimi, girişim sermayesi alanları ve hisse senedi piyasası, vadeli işlem ve opsiyon piyasası ile ayrıca varant piyasasında faaliyet gösteren dikkat çekici bir şirkettir. Türkiye'de 31 şubesi bulunan şirket, 2000 yılından itibaren toplam 13 milyar ABD dolarının üzerinde büyüklüğe sahip bir kuruluş. İş Yatırım’ın hisselerinin, 66,65'i İş Bankası’na, 2,43’ü İş Factoring Finansman Hizmetleri AŞ’ye, 2,43’ü İş Finansal Kiralama AŞ’ye, 0,17’si Camiş Yatırım Holding’e aittir. 29,32’si Borsa İstanbul'da işlem görmektedir. İş bankası'nın ayrıca finans, cam, enerji, telekomünikasyon başta olmak üzere çeşitli hizmet ve sanayi alanında faaliyet gösteren 71 şirkette doğrudan, 53 şirkette ise dolaylı iştirakleri olduğu ileri sürülüyor. Tabi, bankanın hisseleri belirlenirken o hisselerin bu şirketlerdeki karşılıklarının da yeniden bir değerlendirilmeye tabi tutulması gerekebilir. Ancak İnternet sayfasında hakim sermaye ve iştirakleri konusunda şu bilgiler veriliyor:
Finans Grubu / 21 Şirket: Anadolu Anonim Türk Sigorta Şirketi , Anadolu Hayat Emeklilik A.Ş., Efes Varlık Yönetim A.Ş., JSC İşbank / Rusya, JSC Isbank / Georgia, İş Faktoring A.Ş., İş Finansal Kiralama A.Ş., İş Gayrimenkul Yatırım Ortaklığı A.Ş., İş Girişim Sermayesi Yatırım Ortaklığı A.Ş., İş Portföy Yönetimi A.Ş., İş Yatırım Menkul Değerler A.Ş., İş Yatırım Ortaklığı A.Ş.,İşbank AG / Almanya., Milli Reasürans T.A.Ş., Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş., Yatırım Finansman Menkul Değerler A.Ş., Maxis Girişim Sermayesi Portföy Yönetimi A.Ş., Maxis Investments Ltd. / İngiltere., TSKB Gayrimenkul Yatırım Ortaklığı A.Ş., Moka Ödeme ve Elektronik Para Kuruluşu A.Ş., Yatırım Varlık Kiralama A.Ş.
Teknoloji Grubu / 12 Şirket: İş Net Elektronik Bilgi Üretim Dağıtım Ticaret ve İletişim Hizmetleri A.Ş., Softtech Yazılım Teknolojileri Araştırma Geliştirme ve Pazarlama Ticaret A.Ş., Topkapı Danışmanlık Elektronik Hizmetler Pazarlama ve Ticaret A.Ş., Gullseye Lojistik Teknolojileri A.Ş., İmecemobil Tarım Platformu Elektronik Hizm. Tic. A.Ş., Livewell Giyilebilir Sağlık Ürün Hizmet Ve Teknolojileri San. Ve Tic. A.Ş., Maksmarket Danışmanlık Elektronik Hizmetler Ticaret A.Ş., Maxi Digital Gmbh / Almanya., Maxitech Inc. / ABD., Jourma GmbH / Almanya., İş Dijital Varlık Teknolojileri A.Ş., Yüzüncü Yıl Teknoloji Girişimleri A.Ş.
Enerji Grubu / 2 Şirket: Enaş Enerji Yatırımları A.Ş., İş Yenilenebilir Enerji Proje Yönetimi Danışmanlık A.Ş. Cam Grubu / 1 Şirket: Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları A.Ş.
Sağlık ve Hizmet Grubu / 9 Şirket: Bayek Tedavi Sağlık Hizmetleri ve İşletmeciliği A.Ş., Erişim Müşteri Hizmetleri A.Ş., İş Merkezleri Yönetim ve İşletim A.Ş. , Kültür Yayınları İş-Türk A.Ş., TSKB Gayrimenkul Değerleme A.Ş., TSKB Sürdürülebilirlik Danışmanlığı A.Ş., İş Sanat A.Ş., Kasaba Gayrimenkul İnşaat Taahhüt Ve Ticaret A.Ş., Trakya Yatırım Holding A.Ş.
“The Banker” dergisinin açıkladığı sıralamaya göre İş Bankası ana sermaye bazında dünyanın en büyük 181. bankasıdır. Aralık 2021 itibarıyla 21'i yurt dışında olmak üzere 1.195 şube, 6.476 bankamatik ve 22 bini aşkın personeli bulunmaktadır.
Bu günlük de bu kadar.
Selam ve dua ile.
